درس خارج اصول استاد عباسعلی زارعی‌سبزواری

1402/07/30

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: طرق ایصالی الفاظ، افعال و تقاریر صادره از شارع/اخبار /نکته سوّم: حقیقت خبر، اقسام و احوال آن

ادامه اقسام تواتر

در جلسات گذشته، نصّ کلمات اصولیّون راجع به تعریف و اقسام تواتر ذکر گردید. در ادامه ابتدا به جمع بندی این کلمات و در پایان به بیان نظریّه مختار در اقسام تواتر خواهیم پرداخت.

جمع بندی نهایی

از مجموعه کلماتی که راجع به تواتر اجمالی مطرح گردید، دو نکته روشن می شود:

اوّل اینکه اصطلاح تواتر اجمالی اصطلاحی است که ظاهراً برای نخستین بار توسّط صاحب معالم «رحمة الله علیه» مطرح شده است، هر چند ایشان به تعریف تواتر اجمالی اشاره ای ننموده اند و صرفاً صدق فی الجمله روایات موجود در کتب اربعه را از مصادیق تواتر اجمالی می دانند.

امّا نکته دوّم آن است که در تقسیم خبر متواتر اختلاف شده است:

برخی همچون صاحب کفایه «رحمة الله علیه»، خبر متواتر را به سه قسم لفظی، معنوی و اجمالی تقسیم کرده و تواتر اجمالی را به معنای اخبار کثیره ای می دانند که بعضی از آنها اخصّ از سایرین باشند؛

برخی دیگر همچون محقّق نائینی «رحمة الله علیه» خبر متواتر را به دو قسم لفظی و معنوی تقسیم نموده و وجود قسم مستقلّی تحت عنوان تواتر اجمالی را انکار کرده اند، زیرا تواتر اجمالی ادّعائی مرحوم محقّق خراسانی از دو حال خارج نیست: اوّل آنکه اخبار کثیره با وجود اختلاف لفظ، از قدر جامع مدلولی و مفهومی برخوردار باشند؛ در این صورت تواتر اجمالی به تواتر معنوی باز گردیده و قسم مستقلّی به حساب نمی آید؛ و حالت دوّم آنکه اخبار کثیره علاوه بر تفاوت لفظی، تفاوت مفهومی نیز داشته و نه به لحاظ مدلول مطابقی، نه به لحاظ مدلول تضمّنی و نه به لحاظ مدلول التزامی، قدر قدر جامع مدلولی و مفهومی میان آنها وجود ندارد؛ در این صورت از آنجا که در هر یک از این اخبار احتمال صدق و کذب وجود داشته و هیچ کدام به لحاظ مدلولی با دیگری قدر جامعی ندارند، ملاک تواتر یعنی علم به مُخبَرٌ به حاصل نیست تا مصداق تواتر قرار گیرد.

محقّق خویی «رحمة الله علیه» بر خلاف محقّق نائینی «رحمة الله علیه» تواتر اجمالی را ثابت دانسته و می فرمایند: ملاک تواتر خبر این نیست که علم به مُخبَرٌ به بودن قدر جامع مدلولی میان اخبار کثیره حاصل شود تا آنگونه که محقّق نائینی «رحمة الله علیه» می فرمایند، تواتر منحصر در تواتر لفظی و تواتر معنوی گردد، بلکه ملاک تواتر خبر صرفاً آن است که بر اثر کثرت إخبار، علم به یک مُخبَرٌ به و لو به صورت غیر معیَّن حاصل شود، بنا بر این در صورتی که اخبار کثیره هیچ قدر جامع مدلولی نداشته و به لحاظ مدلول تطابقی، تضمّنی و التزامی متفاوت باشند، ولی کثرت آنها به حدّی باشد که علم به صدق یکی از این اخبار حاصل شده و یقین به مطابقت مُخبَرٌ به یکی از این اخبار با واقع حاصل شود،

اوّلاً ملاک تواتر حاصل است و نهایتاً به لحاظ حجّیّت، این اخبار نسبت به قدر متیقَّن مصداقی آنها حجّت می باشند یعنی فردی که تمامی خصوصیّات مذکور در اخبار را داشته باشد؛

و ثانیاً از قبیل تواتر معنوی نبوده و به تواتر معنوی باز نمی گردد، چون همانطور که گذشت، قدر جامع مدلولی میان این اخبار وجود ندارد.

بیان استاد معظّم

به نظر می رسد فرمایش محقّق خویی «رحمة الله علیه» در مقام تأیید بیان محقّق خراسانی «رحمة الله علیه» مبنی بر وجود تواتر اجمالی به عنوان قسم مستقلّی در مقابل تواتر لفظی و معنوی صحیح بوده و بر این اساس تواتر بر سه قسم می باشد:

تواتر لفظی عبارت است از أخبار کثیره ای که مدلول مطابقی آنها واحد بوده و کثرت آنها مفید علم به صدور مُخبَرٌ به یعنی مدلول مطابقی آنها می باشد، چه الفاظ آنها نیز واحد باشد و چه از الفاظ مختلف ولی مترادف برخوردار باشند؛

تواتر معنوی عبارت است از أخبار کثیره ای که به لحاظ مدلول مطابقی متفاوت می باشند، ولی یا به لحاظ مدلول تضمّنی و یا التزامی واحد هستند و یا آنکه مدلول مطابقی بعضی با مدلول تضمّنی یا التزامی بعضی دیگر مشترک است و کثرت آنها مفید علم به صدور این جامع مدلولی مُخبَرٌ به می باشد؛

و تواتر اجمالی عبارت است از أخبار کثیره ای که به لحاظ مدلول مطابقی، تضمّنی و التزامی متفاوت با یکدیگر بوده و هیچ قدر جامع مدلولی میان آنها وجود ندارد، ولی کثرت آنها مفید علم به صدور مُخبَرٌ به در برخی از این أخبار می باشد و هر چند این مُخبَرٌ به معلوم الصدور، تعییناً معلوم نیست، ولی همین مقدار موجب حجّیّت این اخبار نسبت به قدر متیقَّن مصداقی آنها یعنی فردی می شود که تمامی خصوصیّات مذکور در این أخبار مختلفه را داشته باشد.