درس خارج اصول استاد عباسعلی زارعی‌سبزواری

موضوع: طرق ایصالی الفاظ، افعال و تقاریر صادره از شارع/اخبار /نکته چهارم: حجّیّت و اعتبار خبر

ادامه مرحله دوّم: وجود مانع از استدلال

بیان شد در مرحله دوّم، بحث از آن است که بر فرض، مفهوم وصف یا شرط، مقتضی دلالت آیه نبأ بر حجّیّت خبر واحد عادل باشد، آیا مانعی از دلالت این آیه بر حجّیّت خبر واحد وجود دارد یا چنین مانعی وجود ندارد؟

بیان شد برخی اصولیّون، تعلیل مذکور در آیه شریفه یعنی «ان تصیبوا قوماً بجهالةٍ فتصبحوا علی ما فعلتم نادمین» را مانع از دلالت آیه نبأ بر حجّیّت خبر واحد می دانند. وجه ادّعای مانعیّت تعلیل مذکور از دلالت آیه نبأ بر حجّیّت خبر واحد ذکر شد و سه پاسخ از آن بیان گردید. بحث در نقد این پاسخ ها و تثبیت مانعیّت تعلیل مذکور در آیه نبأ از دلالت این آیه بر حجّیّت خبر عادل بود که در این زمینه، نقد پاسخ اوّل یعنی تخصیص تعلیل به واسطه مفهوم آیه نبأ و همچنین نقد پاسخ دوّم یعنی عدم شمول تعلیل نسبت به خبر عادل بیان گردید. بحث در نقد پاسخ سوّم یعنی حکومت مفهوم آیه نبأ بر تعلیل مذکور بود که در این زمینه، نقد اوّل یعنی نقد صاحب منتقی الاصول بیان گردید. در ادامه به ذکر مناقشه وارد بر این نقد و همچنین بیان نقد دوّم خواهیم پرداخت.

مناقشه نقد اوّل

بیان شد مرحوم محقّق نائینی در فوائد الاصول در مقام بیان پاسخ سوّم از اشکال مانعیّت تعلیل مذکور در آیه شریفه از ظهور این آیه در مفهوم و دلالت آن بر حجّیّت خبر واحد عادل می فرمایند[1] : «انّه على فرض أن یكون معنى الجهالة، عدم العلم بمطابقة الخبر للواقع، لا یعارض‌ عموم‌ التعلیل‌ للمفهوم‌، بل المفهوم یكون حاكما على العموم، لأنّه یقتضى إلغاء احتمال مخالفة خبر العادل للواقع و جعله محرزا له و كاشفا عنه فلا یشمله عموم التعلیل».

بیان گردید صاحب منتقی الاصول درمقام نقد این پاسخ فرمودند: در ما نحن فیه اینطور نیست که صرفاً مفهوم بر عموم تعلیل حکومت داشته و لذا مقدّم بر آن باشد، بلکه میان عموم تعلیل و مفهوم، تحاکم بر قرار بوده و هر دو بر یکدیگر حکومت دارند و لذا تعارض و تساقط می نمایند و این مانع از ثبوت مفهوم برای آیه نبأ و دلالت این آیه بر حجّیّت خبر واحد عادل خواهد گردید.

به نظر می رسد این نقد صحیح نباشد، زیرا این نقد تنها در صورتی صحیح است که لسان مفهوم در آیه شریفه، لسان حکومت بوده و ناظر به بیان موضوع تعلیل باشد و موضوع تعلیل را رفع نماید، کما اینکه لسان تعلیل در آیه شریفه، لسان حکومت بوده و ناظر به بیان موضوع منطوق صدر آیه شریفه باشد و موضوع صدر آیه شریفه را توسعه داده و آن را علاوه بر خبر فاسق، در بر گیرنده خبر واحد عادل قرار دهد، در حالی که نه صدر این آیه شریفه نسبت به تعلیل مذکور و نه تعلیل مذکور نسبت به صدر آیه شریفه، لسان حکومت نداشته و ناظر به بیان موضوع یکدیگر نیستند و لذا با یکدیگر تحاکم ندارند. بنا بر این، اشکال مانعیّت تعلیل مذکور از ثبوت مفهوم برای این آیه شریفه و دلالت این آیه بر حجّیّت خبر واحد عادل تثبیت می گردد، زیرا مستشکل ادّعا می نماید موضوع تعلیل مذکور، عدم علم به واقع بوده و شامل خبر واحد عادل نیز می شود و از باب «العلّة یعمّم و یخصِّص»، عموم تعلیل، موضوع منطوق صدر آیه شریفه را تعمیم داده و مشتمل بر خبر واحد عادل نیز قرار می دهد، لذا مفهومی برای این آیه شریفه در راستای اثبات حجّیّت خبر واحد عادل ثابت نخواهد گردید.

بیان نقد دوّم

محقّق اصفهانی «رحمة الله علیه» در مقام نقد پاسخ محقّق نائینی «رحمة الله علیه» می فرمایند[2] : «حکومت مفهوم آیه نبأ بر عموم تعلیل ، دوری می باشد».

توضیح مطلب آن است که حکومت مفهوم آیه نبأ بر عموم تعلیل و به عبارتی مانعیّت مفهوم آیه نبأ از عموم تعلیل متوقّف بر آن است که اساساً مفهوم آیه نبأ ثابت باشد و ثبوت مفهوم آیه نبأ نیز متوقّف بر آن است که تعلیل مذکور، بر منطوق صدر آیه شریفه، حکومت توسعه ای نداشته و موضوع منطوق را شامل خبر واحد عادل قرار ندهد و عدم حکومت تعلیل مذکور بر منطوق صدر آیه شریفه نیز متوقّف بر آن است که مفهوم آیه نبأ، بر عموم تعلیل حکومت داشته و مانع از عموم تعلیل شود، بنا بر این حکومت مفهوم آیه نبأ بر عموم تعلیل با چند واسطه متوقّف بر خود گردیده و از قبیل توقّف الشیء علی نفسه و دوری می باشد و لذا محال بوده و مجالی برای ادّعای مرحوم محقّق نائینی مبنی بر حکومت مفهوم بر عموم تعلیل باقی نخواهد ماند.