درس خارج اصول استاد عباسعلی زارعی‌سبزواری

موضوع: اوامر

مطلب اول: پیشینه بحث از اوامر به طور کلی

بحث از اوامر به دلیل اینکه امّهات الفاظ مستعمله در لسان شارع از این نوع می باشد، دارای پیشینه طولانی بوده و مربوط به ابتدای تدوین علم اصول است به طوری که به جرات می توان ادعا کرد که تدوین کتابی اصولی بدون طرح مبحث اوامر را یا نمی توان یافت و یا کمتر می توان پیدا کرد.

در میان علمای امامیّه، کتاب «التذکرة باصول الفقه»[1] تالیف شیخ مفید یا «مختصر التذکرة»[2] تالیف شیخ ابی الفتح، محمد بن علی الکراجکی الطرابلسی ، جزء اولین تالیفات در علم اصول است که بحث از اوامر را به عنوان نحستین بحثی که اصل و قانون در جهت شناختن معانی قرآن شناخته می شود مطرح کرده است. هر چند که بحث از این مطلب نیز مانند سایر مباحث آن بسیار مختصر انجام گرفته است. شاگرد شیخ مفید یعنی سید مرتضی «رحمة الله علیه» در کتاب «الذریعة»[3] بحث از اوامر را گسترده تر و با یک نظام جدیدی مطرح کرده است و برای اولین بار در این کتاب بحث از ماده امر از بحث از هیئت امر تفکیک شد و اقسام صیغه امر به صورت جداگانه ای مورد تحقیق و بررسی قرار گرفت.

پس از ایشان، شاگرد بزرگوارشان شیخ طوسی «اعلی الله مقامه الشریف» در کتاب «العدة في أصول الفقه‌»[4] نیز بحث از اوامر را با یک نگاهی جدید و اضافه کردن مباحثی نو مطرح می کند و با اهتمام تمام و دقّت بیشتر و طرح آراء مخالفین از اصولیون عامّه و نقد آنها و استشهاد به آیات قرآن کریم این بحث را رونق جدیدی می بخشد.

بعد از این بزرگواران اشخاصی مثل محقق حلّی در «معارج الاصول»[5] ، علامه حلّی در «مبادی الوصول الی علم الاصول»[6] و تمام کسانی که متاخّر از آنها هستند، به مبحث اوامر به عنوان یک مبحث مهمّ اصولی و دخیل در استنباط احکام شرعی نگاه می کردند و این حاکی از اهمیت این مبحث و ترتّب آثار علمی و عملی و فقهی بسیار زیادی بر این مبحث است. در آینده ما نیز در ذیل ورود به هر مبحث سعی می کنیم پیشینه طرح آن مبحث به صورت خاص و کیفیّت ابتدای بحث از آن مبحث را یاد آوری کنیم که قطعا طرح پیشینه که مغفول عنه اصولیون امروز است در نتیجه گیری و مباحث تاثیر گذار است.

در میان علمای عامّه هم کمتر کسی پیدا می شود و شاید نتوان پیدا کرد کسی را که به این مبحث ورود پیدا نکرده باشد. در کتاب «المعتمد»[7] ابو الحسین بصری معتزلی که جزء اولین کتابهای اصولی اهل سنّت است تا کتابهایی مثل «التبصرة»[8] و «اللمع»[9] شیرازی، «میزان الاصول» سمرقندی، «روضة الناضر»[10] ابن قدامه، «الاحکام فی اصول الاحکام»[11] آمدی، «الاحکام»[12] ابن حزم، «المحصول»[13] فخر رازی و مانند اینها ملاحظه می کنید که بحث از اوامر به صورت جدی مطرح شده است. البته در کیفیّت طرح هر یک از مباحث اختلافاتی است که در ادامه اشاره خواهد شد.