درس خارج اصول استاد عباسعلی زارعی‌سبزواری

موضوع: مقصد ثالث /عام و خاص/ جمله مشتمل بر جمع محلّی به الف و لام

ادامه صیغه ششم: جمله مشتمل بر جمع محلّی به الف و لام

بیان شد که لازم است بحث از دلالت جمله مشتمل بر جمع محلّی به الف و لام بر استیعاب، در دو محور پی گیری گردد: محور اوّل، بحث از دلالت تصوّری و دلالت تصدیقی این جمله بر استیعاب و محور دوّم بحث از آنکه بر فرض دلالت بر استیعاب، بر چه نوعی از استیعاب دلالت دارد؟ آیا بر استیعاب استغراقی دلالت دارد یا استیعاب مجموعی و یا آنکه تنها بر جامع استیعاب دلالت داشته و تعیین هر کدام از این دو نوع، نیازمند قرینه می باشد؟ همچنین بیان شد که بحث در محور اوّل یعنی دلالت تصوّری و تصدیقی این جمله بر استیعاب نیز باید در دو مقام پی گیری شود: مقام ثبوت و مقام اثبات. بحث از مقام ثبوت گذشت و این نتیجه حاصل شد که اصل دلالت جمع محلّی به الف و لام بر استیعاب، به حسب مقام ثبوت، امری ممکن می باشد. در ادامه به بیان مقام اثبات و همچنین محور دوّم خواهیم پرداخت.

مقام دوّم: مقام اثبات

بعد از آنکه اصل دلالت جمع محلّی به الف و لام بر استیعاب به حسب مقام ثبوت، ممکن دانسته شد، این سؤال مطرح می شود که آیا در مقام اثبات، دلیلی بر دلالت این جمع بر استیعاب وجود دارد یا خیر؟

برای اثبات دلالت جمع محلّی به لام بر استیعاب، چند وجه ذکر شده است:

وجه اوّل وضع لغوی لفظ الف و لام برای استیعاب مدخول آن می باشد.

گفته می شود این وجه از جهاتی قابل مناقشه است: اوّلاً هیچ دلیلی بر وضع لغوی الف و لام برای استیعاب مدخول وجود ندارد بلکه الف و لام به حسب وضع در چنین مواردی، مفید تعیین و تعریف مدخول بوده و آن را از حالت نکره خارج می نماید؛ ثانیاً مدخول الف و لام در ما نحن فیه، جمع است و لذا اگر الف و لام بخواهد مفید استیعاب مدخول باشد، مفید استیعاب جمع بوده و دلالت بر استیعاب تمامی مصادیق اقلّ جمع که عبارتند از مجموعه های سه تایی و یا استیعاب تمامی مراتب جمعی یعنی مجموعه سه تایی، چهار تایی و هکذا خواهد داشت در حالی که همانطور که در گذشته هم بیان گردید، مقصود از استیعابی که ادّعا می شود جمع محلّی به الف و لام بر آن دلالت دارد، این معنا نبوده و هیچ دلیلی نیز بر وجود چنین دلالتی برای این جمع وجود ندارد؛ ثالثاً بر فرض ثبوت این دلالت برای جمع محلّی به الف و لام، ولی معلوم نمی شود آیا استیعاب تمام مصادیق مرتبه اولی از جمع یعنی ثلاثة ثلاثة تا بی نهایت را دلالت دارد یا تمام افراد مراتب مختلف جمع یعنی ثلاثة، اربعة و هکذا را.

وجه دوّم وضع لغوی هیئت جمع برای استیعاب می باشد.

گفته می شود مناقشه در این وجه نیز از مطالبی که در مقام ثبوت گذشت، روشن می شود. زیرا هیچ دلیلی بر وضع لغوی هیئت جمع برای استیعاب به معنای طبیعة مندکّه در تمام افراد، وجود ندارد و علامت جمع و صیغه آن، همانطور که قبلاً نیز بیان گردید، تنها بر تکثّر و تعدّد مدخول خود یعنی مفرد و مادّه آن جمع، دلالت دارند؛ بنا بر این مثل «أکرم العلماء» به لحاظ جمع، دلالت بر وجوب اکرام چندین عالم بما انّه عالم دارد، نه وجوب اکرام تمامی افراد عالم.

وجه سوّم آن است که گفته شود جمع محلّی به الف و لام، مشتمل بر سه لفظ می باشد: مادّه جمع یعنی لفظ مفرد، هیئت جمع و الف و لام. مادّه جمع دلالت بر طبیعت شیء داشته و نسبت به وحدت و تکثّر این طبیعت و همچنین خصوصیّات افراد خود به نحو معیّن یا غیر معیّن، ساکت می باشد، لذا اگر متکلّم بخواهد فقط اهمال آن نسبت به وحدت و تکثّر را از بین ببرد، یا از علامت جمع یا تثنیه استفاده می کند تا دلالت بر تکثّر نماید و یا قید معیّنه ای را ذکر می کند تا دلالت بر عدم تکثّر و عدم تعدّد نماید و این مطابق با وضع می باشد؛ همچنین اگر بخواهد فقط اهمال آن نسبت به لحاظ خصوصیّات افرادش را از بین ببرد و دلالت بر ارده طبیعت مندکّه در افراد نماید، الف و لام را به آن اضافه می کند؛ و امّا اگر بخواهد هر دو اهمال را از بین ببرد، از الف و لام و علامت جمع استفاده نموده و آن را به صورت جمع محلّی به الف و لام ذکر می نماید که دلالت بر استیعاب مادّه جمع به نحو متکثّر و مندکّ در تمامی افراد می نماید، لذا آنچه در واقع مفید استیعاب می باشد، مادّه جمع است از آن حیث که مدخول الف و لام واقع شده است، اگرچه همین مادّه به از آن جهت که متعقَّب به ادات جمع است، مفید تکثّر هم می باشد.

نتیجه آنکه به لحاظ مدلول تصوّری، دلیل دلالت جمع محلّی به الف و لام بر استیعاب، فهم عرفی استیعاب از مفرد و مادّه جمع می باشد که مدخول الف و لام شده است، نه وضع لغوی هیئت جمع و یا الف و لام برای استیعاب و امّا به لحاظ مدلول تصدیقی و اراده جدّی، دلالت جمع محلّی به الف و لام بر استیعاب به معنای طبیعت مندکّه در تمام افراد، نیازمند تمامیّت مقدّمات حکمت است یعنی اینکه ثابت شود متکلّم در مقام بیان بوده و قرینه ای بر اراده خلاف مدلول تصوّری، اقامه ننموده است.

محور[1] دوّم: نوع استیعاب مدلول جمع محلّی به الف و لام

بعد از اثبات دلالت جمع محلّی به الف و لام بر استیعاب، بحث می شود که آیا مفید استیعاب استغراقی است و یا استیعاب بدلی؟

در پاسخ به این پرسش گفته می شود با تحلیلی که در مقام اوّل در مرحله ثبوت و اثبات راجع به جمع محلّی به الف و لام ارائه شد، روشن گردید که این جمع علاوه بر دلالت بر استیعاب، به لحاظ اشتمال بر علامت و یا هیئت جمع، دلالت بر تکثّر طبیعت نیز دارد و طبیعت متکثّره با استیعاب بدلی سازگاری ندارد، بنا بر این تنها بر استیعاب شمولی دلالت خواهد داشت، به خلاف مفرد محلّی به الف و لام که دلالت بر صرف الطبیعة داشته و هم به صورت طبیعت واحده متحقّقه ذیل احد الافراد به نحو علی البدل قابل تصوّر می باشد و هم به نحو طبیعة متکثّره مندکّه در افراد به نحو استغراق و لذا تعیین اراده هر یک از این دو، احتیاج به قرینه خارجیّه دارد مثل ذکر کلمه کلّ، و یا ذکر تمام افراد آن طبیعت به عنوان محکومین به حکمی که برای مدخول الف و لام ذکر شده است و یا استثناء فرد و یا افرادی از حکم آن طبیعت که همگی دلالت بر استیعاب استغراقی دارند و یا آوردن کلمه مرّةً، واحداً و یا ایُّ برای افاده استیعاب بدلی.