درس خارج اصول استاد عباسعلی زارعی سبزواری

موضوع: مقصد رابع - مبحث دوّم: احوال عامّ و خاصّ/مطلب یازدهم: گستره تعمیم خطابات شفاهی /نکته چهارم: ادلّه اقوال

ادامه نکته چهارم: بررسی ادلّه اقوال

بیان شد شایسته است هر کدام از این اقوال به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گیرد. ادلّه قول اوّل یعنی قول به تخصیص و همچنین ادلّه قول سوّم یعنی قول به تفصیل، بیان گردیده و مورد نقد قرار گرفت. در ادامه به بررسی قول دوّم یعنی قول به تعمیم خواهیم پرداخت.

بررسی قول دوّم: قول به تعمیم

گفته می شود قائلین به شمول قضایای خطابیّه نسبت به حاضرین، غائبین و معدومین، به چند دلیل استناد نموده اند که باید به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گیرند.

بررسی دلیل اوّل: عدم وضع ادوات خطاب برای خطاب حقیقی

محقّق خراسانی[1] و محقّق خویی[2] «رحمة الله علیهما» در مقام استدلال بر شمول قضایای خطابیّه نسبت به غیر حاضرین می فرمایند: «الفاظ و ادوات خطاب، وضع شده اند برای خطاب انشائی و از آنجا که خطاب انشائی می تواند به غائبین و معدومین تعلّق بگیرد، منافاتی با شمول لفظ عامّی که در پی ادات خطاب واقع شده است، نخواهد داشت؛ و امّا دلیل بر وضع ادوات خطاب برای خطاب انشائی، استعمال ادوات خطاب در خطاب غیر حاضرین بدون نصب قرینه می باشد که این خود دلیل بر آن است که هیچ عنایت و مجازی در این استعمال وجود نداشته و ادوات خطاب، برای خطاب انشائی که بلا قرینه، در غیر حاضرین استعمال می شود، وضع شده اند».

در پاسخ از این استدلال گفته می شود اوّلاً ادوات خطاب علی التحقیق وضع شده اند برای نسبت و ربط میان خاطِب و مُخاطَب که معنایی حرفی بوده و متقوّم به طرفین خود یعنی متکلّم و مخاطب می باشد، امّا خصوصیّات متکلّم و مخاطب مثل اینکه مخاطب حاضر باشد یا غائب یا معدوم، از موضوعٌ له این ادوات خارج می باشد؛

و ثانیاً موضوعٌ له الفاظ، صرفاً مدلول تصوّری است در حالی که انشاء از مدالیل تصدیقیّه است و اراده و قصد متکلّم در آن دخیل بوده و به همین جهت اراده خطاب انشائی، از محدوده وضع ادوات خطاب خارج خواهد بود و لذا از نگاه ما، اصل تقسیم خطاب به خطاب انشائی و خطاب حقیقی که در کلام محقّق خراسانی «رحمة الله علیه» و به تبع ایشان محقّق خویی «رحمة الله علیه» آمده است، از مخترعات ایشان بوده و صحیح نیست، بلکه این تقسیم مربوط به اصل تکلیف است به اینکه گفته شود تکالیف، یا انشائی هستند و یا فعلی؛

به عبارت دیگر گفته می شود مدلول ادوات خطاب، صرف نسبت و ربط میان خطاب کننده یعنی متکلّم و خطاب شونده یعنی مخاطب است، نهایتاً گاه غرض متکلّم از دلالت دادن بر این نسبت و ربط، تحدید مدخول این ادوات و تقیید آن به خصوص کسانی است که این ربط و نسبت، بالفعل میان آنها و خطاب کننده بر قرار بوده و بالفعل مخاطب او می باشند و گاه غرض متکلّم از دلالت دادن بر این نسبت و ربط، امور دیگری همچون اظهار اهتمام به مخاطب و یا تأکید مخاطبین نسبت به یک امر به لحاظ امتیازی که دارند می باشد، نه تحدید مدخول این ادوات و تقیید آن به خصوص مخاطبین بالفعل یعنی کسانی باشد که این ربط و نسبت، بالفعل میان آنها و خطاب کننده بر قرار می باشد، و لذا خطاب در این موارد، شامل غیر حاضرین که بالفعل، مخاطب نیستند نیز می گردد.