درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر سوره بقره/تفسیر قرآن کریم /آیه 114

﴿وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْکَرَ فيهَا اسْمُهُ وَ سَعي‌ في‌ خَرابِها أُولئِکَ ما کانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوها إِلاَّ خائِفينَ لَهُمْ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظيمٌ﴾[1]

چه کسی ظالم‌تر از کسانی است که مانع مساجد خدا می‌شوند که یاد خدا و ذکر خدا در آن مساجد هست و سعی می‌کنند که مساجد را خراب کنند، این افراد نباید به مساجد وارد شوند. مؤمنین باید حرکت و برخوردی با آن‌ها داشته باشند که وقتی چنین افرادی به مساجد وارد می‌شوند خائف باشند و بترسند؛ چون می‌دانند که این‌ها مساجد را خراب می‌کنند و با سرزنش کردن، مانع ورود مردم به مسجد می‌شوند. ﴿لَهُمْ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظيمٌ﴾ آبروی این‌ها در دنیا می‌رود و ذلت پیدا می‌کنند و در آخرت هم عذاب عظیمی در انتظار آن‌هاست.

در این آیه شریفه نکاتی است که باید به آن‌ها توجه کنیم:

نکته اول:
در آیات قرآن وارد شده که مساجد را تعمیر و آباد کنید. آباد کردن مساجد دو گونه است: آباد کردن ظاهری و باطنی. ﴿إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ﴾[2] آباد کردن مسجد گاهی به این است که شما ساختمان مسجد را درست و محکم می‌سازید و از جهت ظاهری مسجد آباد می‌شود، این تعمیر ظاهری مسجد است؛ گاهی نیز مردم در مسجد شرکت می‌کنند و نماز جماعت به پا می‌کنند و یاد خدا باشند و به پروردگار توجه داشته باشند و مشکلات مردم را در مسجد حل کنند. جمعیتی که در هر مسجدی جمع می‌شوند با هم متحد و متفق باشند، کینه‌ها برطرف و دوستی‌ها برقرار شود، مشکلات مستمندان در مسجد حل شود و مسجد جایگاهی برای حل مشکلات در هر بعدی از ابعاد باشد؛ این نیز تعمیر باطنی مسجد است. لذا مقصود از ﴿إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ﴾ تعمیر ظاهری و باطنی مساجد است؛ یعنی هم ظاهر مسجد محکم و مستحکم باشد و هم باطن مساجد و شرکت مردم در مساجد قوی و مستحکم باشد.

در مقابل تعمیر مساجد، کسانی هستند که مساجد را خراب می‌کنند و تمام تلاش خود را می‌کنند که مساجد آباد نباشد؛ آن‌ها هم دو گونه هستند: یکی خراب ظاهری مسجد است که نمی‌گذارند مساجد را از جهت ظاهری درست کنند؛ یعنی می‌گویند لازم نیست مسجد را درست کنید و برای مسجد هزینه کنید، سعی می‌کنند مساجد را کثیف جلوه دهند و آباد نباشد که مورد رغبت مردم قرار گیرد. دیگری خراب و تخریب باطنی است که از رفتن مردم به مسجد و نماز جماعت جلوگیری می‌کنند و نمی‌گذارند کسانی که می‌توانند فایده‌ای به مسجد برسانند، در مسجد شرکت کنند.

شأن نزول: بعد از اینکه پیامبر اسلام(ص) از مکه به مدینه هجرت کردند، مشرکین مکه، مساجد را خراب کردند و بعد از اینکه پیامبر(ص) به مکه برگشتند با این صحنه مواجه شدند که مساجد خراب شده و مردم از رفتن به مساجد منع می‌شدند. این حرکت مشرکان که هم به صورت ظاری مساجد را خراب می‌کردند و هم به صورت باطنی مردم را از رفتن به مساجد باز می‌داشتند، لذا این آیه نازل شد.

مفسرین در مورد تفسیر این آیه وجوهی را مطرح کرده‌اند که به نظر ما بهترین وجه تفسیر، همین وجهی است که بیان شد.

نکته دوم:

اظلم افعل التفضیل است، مانند اعلم؛ وقتی می‌گوییم شخصی اعلم علماست یعنی از همه علما بالاتر است، اعلم کسی است که از همه عالم‌تر است ولی اظلم در این آیه به معنای ظالم‌ترین استعمال شده است؛ یعنی ظالم‌ترین شخص کسی است که مانع مساجد خدا می‌شود، در حالیکه معنای اعلم این است که یک نفر اعلم است و نمی‌توان بیشتر از یک نفر را اعلم دانست. فرض کنید ده نفر مرجع تقلید داریم که یکی از آن‌ها اعلم است. آیا در این آیه، اظلم هم منحصر در یک نفر یا یک گروه است؟ در حالیکه در آیات دیگر قرآن آمده است که ﴿وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى‌ عَلَى اللَّهِ كَذِباً أَوْ كَذَّبَ بِآياتِهِ﴾[3] چه کسی ظالم‌تر از کسانی است که بر خدا افترا می‌زنند و آیات قرآن را تکذیب می‌کنند. در این آیه هم اظلم به کار برده شده؛ یعنی یکی از ظالم‌ترین افراد در عالم کسانی هستند که بر خدا افترا می‌زنند و آیات قرآن را تکذیب می‌کنند. یا در آیه دیگر آمده است که: ﴿وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ﴾[4] کسانی که شهادت را کتمان می کنند بزرگترین ظالم هستند. شاهد بوده‌اند و دیده‌اند و می‌توانند شهادت دهند ولی شهادت را کتمان می‌کنند.

پس اظلم که افعل التفضیل است به معنای ظالم‌ترین فردی است که در اینجا مطرح است منتهی وقتی شما می‌بینید که ﴿وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى‌ عَلَى اللَّهِ كَذِباً أَوْ كَذَّبَ بِآياتِهِ﴾ داریم و ﴿وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ﴾ داریم و ﴿وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ﴾ هم داریماز همه این‌ها استفاده می‌شود کع اظلم تفضیل نسبی است نه حقیقی. تفضیل نسبی به این معناست که در رابطه با یک طایفه خاص که ملاحظه کنید، ظالم‌ترین آن طایفه این فرد است.

در آیه شریفه ﴿وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ﴾ در میان کسانی که دین خدا را مسخره می‌کنند و مشرک هستند و به خدا ایمان ندارند، کسانی که مانع از مساجد خدا می‌شوند ظالم‌ترین هستند. در رابطه با آیه شریفه ﴿وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ﴾ ظالم‌ترین فرد کسی است که شهادت را کتمان می‌کند. در آیه شریفه ﴿وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى‌ عَلَى اللَّهِ كَذِباً أَوْ كَذَّبَ بِآياتِهِ﴾ هم ظالم‌ترین فرد در رابطه با دروغگویان، کسی است که به خدا نسبت دروغ می‌دهد. در هر سه آیه اظلم، افعل التفضیل نسبی است. پس اگر سؤال شود که افعل التفضیل دلالت بر انحصار دارد و شامل یک نفر است نه چندین نفر، جواب این است که گاهی افعل تفضیل به صورت حقیقی است و گاهی نسبی و در این آیه اظلم به صورت نسبی استعمال شده است.

نکته سوم:

نکته دیگری که باید به آن توجه شود، این است که ظلم خیلی بد است و بدترین ظلم آن ظلمی است که در رابطه با دین مردم باشد. گاهی ضرر به مال مردم زده می‌شود و مال مردم خورده می‌شود یا آبروی کسی را می‌برند و گاهی دین او را می‌گیرند و او را بی دین می‌کنند. کسی که ضرر جانی یا آبرویی زده باید قصاص و مجازات شود، ضرر مالی و جانی باید جبران شود. کسی که انحراف دینی برای مردم ایجاد می‌کند، حکمش خیلی سخت‌تر است. مرحوم امام می‌فرمودند: اگر روحانی و آخوند بد شود، از همه قشرها بدتر است. چون باعث انحراف عقیده مردم می‌شود که اخیرا عده‌ای پیدا شده‌اند که بر ضد دین حقیقی اسلام حرف می‌زنند و باعث انحراف مردم می‌شوند، این افراد با اختلاس‌گران اقتصادی خیلی فرق دارند، اختلاس با گرفتن مال اختلاس‌گر جبران می‌شود، آبرو را می‌توان جبران کرد ولی اگر دین مردم را از آن‌ها بگیرند و انحراف در جامعه ایجاد کنند و طوری برخورد کنند که مردم منحرف شوند دیگر به این سادگی قابل جبران نیست. لذا این آیه ﴿وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ﴾ در رابطه با تخریب دین مردم است. پدرانی که دست بچه‌ها را گرفتند و به مساجد بردند و احکام شرعی به آن‌ها یاد دادند و در نماز جماعت شرکت کردند، چگونه بچه‌هایی تربیت کردند و آن کسانی که در زمان طاغوت بچه‌های خود را به سینما می‌بردند و به مراکز فساد می‌رفتند، چگونه بچه‌هایی بار آوردند؟

انحراف در عقیده یکی از مهمترین چیزهایی است که باید مورد توجه جامعه باشد و سعی کنیم مساجد خدا را تعمیر کنیم. ﴿إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَلَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّهَ﴾[5] شما ببینید این جبهه‌ها را چه جوان‌هایی پر کردند و این مملکت را چه جوان‌هایی حفظ کردند؟ آیا غیر از جوان‌هایی بودند که در مساجد و نماز جماعت شرکت می‌کردند؟ این‌ها خودشان را فدای این مملکت و ملت و اسلام کردند. این خانواده شهدا از مسجد به دست آمده، این مساجد بودند که مردم را تربیت کردندو عده‌ای نشستند و استفاده کردند و باز هم فحاشی می‌کتتد و برعلیه اسلام حرف‌های زشت می‌زنند.

پس یکی از مسائلی که باید به آن توجه کرد این است که مساجد را آباد کنید. این مساجد هستند که جوان‌های ما را خوب تربیت می‌کنند و برای مملکت و امنیت ما و عدم انحراف جوان‌ها، بهترین راه آباد کردن مساجد است.