درس تفسیر استاد محسن فقیهی

موضوع: تفسیر قرآن کریم /تفسیر سوره بقره /آیه 121

﴿الَّذينَ آتَيْناهُمُ الْکِتابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِکَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَنْ يَکْفُرْ بِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه صد و بیست و یکم از سوره مبارک بقره است. در این آیه شریفه صحبت در مورد اهل کتاب است، ﴿الَّذينَ آتَيْناهُمُ الْکِتابَ﴾ تورات و انجیل و قرآن کتاب آسمانی است که از طرف خدا و به وسیله پیامبران الهی بر مردم نازل شده و مردم دو قسم شدند: بعضی این کتب آسمانی را تلاوت کردند و در آن تفکر و تأمّل کردند و ایمان آوردند و بعضی‌ها هم این کتب آسمانی را تلاوت نکرده و در آن تدبر نکردند و در نتیجه ایمان نیاوردند. در رابطه با تورات و انجیل همینطور بوده و در رابطه با قرآن هم همینطور است. کسانی که قرآن را تلاوت کردند و در آن دقت کردند به آن ایمان آوردند.

فرق تلاوت و قرائت:

در اینجا تعبیر به تلاوت شده است و تلاوت با قرائت فرق می‌کند؛ تلاوت، همراه با تدبر است؛ یعنی شما قرائتی از قرآن انجام دهید که همراه با تدبر و تأمل و تحقیق در قرآن باشد، با توجه به معنای قرآن و تفاسیر مربوط به آن باشد. تلاوت یعنی تدبر کردن و امر به تلاوت، در آیات قرآن زیاد به کار رفته است.

مراتب تلاوت:

تلاوت مراتبی دارد: مرتبه نازل آن قرائت به همراه توجه به معانی قرآن است. گاهی علاوه بر آن به تفاسیر و شأن نزول آیات هم توجه می‌شود. گاهی علاوه بر این‌ها به آیات دیگر هم توجه دارد؛ یعنی بین آیات قرآن جمع می‌کند که همان تفسیر قرآن به قرآن است؛ یعنی همراه با این آیات، آیات مناسب دیگر هم بررسی می‌کند و از مجموع آیات مطلبی را برداشت می‌کند.

پس تلاوت غیر از قرائت است و تلاوت هم مراحلی دارد و این تلاوت ملازم با ﴿يُؤْمِنُونَ بِهِ﴾ است. اگر به این صورت قرآن را مطالعه کردید و در قرآن تحقیق و تدبر کردید، خداوند متعال در قرآن مجید می‌فرماید: ﴿الَّذينَ آتَيْناهُمُ الْکِتابَ﴾ قرآن را برای شما فرستادیم؛ کتاب هم شامل تورات و انجیل و قرآن می‌شود ولی فرد اکمل آن قرآن است. ﴿يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ﴾ تلاوت مراتب دارد، ممکن است شما مرتبه نازلی از تلاوت را انجام می‌دهید، قرآن را قرائت می‌کنید و در کنار آن به ترجمه هم توجه دارید. تدبر بیشتر این است که تفاسیر و شأن نزول‌ها را ببینید و خود قرآن را با قرآن تفسیر کنید و آیات دیگر را ببینید. اگر واقعا دقت کنید و قرآن را کاملا با تدبر بررسی کنید، ﴿أُولئِکَ يُؤْمِنُونَ بِهِ﴾ این افراد به قرآن ایمان می‌آورند. ﴿وَ مَنْ يَکْفُرْ بِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ﴾ اما آن کسانی که کافر شدند و قرآن یا تورات و انجیل را قبول نکردند و کافر شدند، زیان دیدند و ضرر کردند.

تکریم مخاطب در این آیه:

این آیه شریفه با تکریم و احترام بیان کرده که ما تورات و انجیل را در اختیار شما قرار دادیم و بیان کرده که افراد در ارتباط با کتب آسمانی دوگونه برخورد می‌کنند: عده‌ای به آن ایمان می‌آورند و در آیات آن دقت می‌کنند و عده‌ای هم به آن کافر می‌شوند.

نتیجه تلاوت:

قرائت قرآن مورد تأکید قرآن و روایات است اما این قرائت مقدمه تلاوت و تدبّر در قرآن است؛ یعنی قرائت باید به تلاوت و تدبر در قرآن منتهی شود. تلاوت قرآن هم مقدمه تعلیم حکمت است؛ یعنی فهم و درک انسان بیشتر شود و حکیم شود و به مقام تزکیه نفس برسد. پس قرائت مقدمه تلاوت و تلاوت مقدمه حکمت ﴿وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً کَثيراً﴾[2] اگر انسان حکیم شود و خوب مطالب را بفهمد، این حکمت مقدمه تذکیه نفس می‌شود. آن موقع است که به این مقام می‌رسد که قرآن می‌فرماید: ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها﴾[3] کسانی که به مقام تزکیه رسیدند، رستگار شدند. منتهی رستگاری هدف است که باید با مقدماتی به آن هدف رسید، ابتدا با قرائت قرآن شروع می‌شود و بعد تلاوت و تدبر در قرآن و بعد از آن، حکمت و فهمیدن قرآن و سپس تذکیه نفس قرار دارد. مطالب کتب آسمانی از طرف خداوند نازل شده و اگر در مطالب آن‌ها تدبر کنیم رستگار خواهیم شد.

این آیه شریفه در حقیقت استدراکی است نسبت به آیات سابق، چنانچه در آیات گذشته در رابطه با یهود و نصاری بحث شد که ایمان آن‌ها ظاهری است و تکبر دارند و خصوصیاتی برای آن‌ها ذکر شد ولی در این آیه می‌فرماید که همه اینطور نیستند و عده‌ای هم هستند که به تورات و انجیل و قرآن ایمان واقعی دارند و در آیات دقت کرده‌اند و به مقام تلاوت و حکمت و تذکیه رسیده‌اند. لذا همه مردم مثل هم نیستند.

به نظر ما کلمه کتاب در این آیه شریفه اعم است و شامل همه کتب آسمانی از جمله تورات و انجیل و قرآن می‌شود. تمام ضمائر در این آیه نیز به کتاب برمی‌گردد ﴿یتلونه﴾، ﴿حق تلاوته﴾، ﴿یؤمنون به﴾، ﴿یکفر به﴾، ضمیر در همه این‌ها به کتاب برمی‌گردد.

در آیات قرآن گاهی تعبیر به ﴿أُوتُوا الْكِتَابَ﴾ شده و گاهی تعبیر به ﴿آتَيْناهُمُ الْکِتابَ﴾. این دو تعبیر با هم فرق دارد. ﴿أُوتُوا الْكِتَابَ﴾ کتاب به آن‌ها داده شده ولی ﴿آتَيْناهُمُ الْکِتابَ﴾ یعنی ما کتاب را به آن‌ها تحویل دادیم که نوعی اکرام و احترام در آن نهفته است که ارزشمند است.خداوند متعال می‌فرماید ما کتاب را به شما دادیم تا در آیات آن تدبر کنید و کسانی که در قرآن و کتاب‌های آسمانی تدبر می‌کنند، به آن ایمان می‌آورند.

مقصود از ﴿الَّذينَ آتَيْناهُمُ الْکِتابَ﴾ ممکن است علمای بنی‌اسرائیل باشد، چون بعضی از علمای بنی‌اسرائیل ایمان آورند و به تورات و انجیل اعتقاد پیدا کردند یا مردمی که به تورات و انجیل و قرآن ایمان آوردند که در این صورت می‌تواند از اصحاب پیامبر(ص) هم باشد. وقتی الذین را عام بگیریم که شامل اصحاب پیامبر(ص) شود، می‌توانیم کتاب را هم عام بگیریم که شامل تورات و انجیل و قرآن شود.

تدبّر منصفانه:

﴿يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ﴾ کسانی که کتاب آسمانی را به حق، یعنی با تدبر منصفانه تلاوت می‌کنند. انسان‌ها گاهی پیش فرض‌هایی در ذهنشان وجود دارد که با آن پیش فرض‌ها و تقلیدهای باطل و توهمات و تخیلات باطلی در وجودشان است، با بی توجهی و بی اعتنایی مطالب کتاب را مطالعه می‌کنند. ولی اگر بدون پیش فرض کتاب را مطالعه کنید موجب تفکر می‌شود.

خداوند متعال می‌فرماید قرآن را قرائت و تلاوت کنید، نه فقط تلاوت به تنهایی بلکه در آن تفکر منصفانه داشته باشید. با انصاف و عقیده شروع به مطالعه قرآن کنید و ببینید قرآن چه می‌گوید، اگر خوشتان آمد، به آن ایمان می‌آورید و اگر نپسندیدید، می‌توانید کافر شوید، منتهی شما آزاد هستید و می‌توانید آزادانه فکر کنید ولی توصیه این است که دقّت کنید، ممکن است سعادت شما در این کتاب آسمانی باشد، چنین کتابی که معجزه الهی و موجب سعادت شماست، سزاوار است که در آن تدبر و دقت کنید و بعد اگر با تحقیق کامل تلاوت انجام شد و ایمان آوردید که سعادتمند خواهید شد و به رستگاری می‌رسید و اگر هم ایمان نیاوردید که ﴿وَ مَنْ يَکْفُرْ بِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ﴾ به هر حال آزاد هستید.

خداوند متعال می‌فرماید: ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ﴾[4] و ﴿اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ﴾[5] یعنی حق تقوا را به جا بیاورید، ﴿جاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ﴾[6] یعنی جهاد واقعی و دقیق و کامل را انجام دهید، ﴿يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ﴾ معنای این آیه تدبر کامل است وگرنه ﴿فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ﴾[7] هم داریم که معنایش این است که هر مقدار می‌توانید قرآن را قرائت کنید.

قرآن تجلّی خداوند:

پس با توجه به جهاتی که در قرآن مطرح است که تجلّی الهی است، در نهج البلاغه این جمله وجود دارد که: «فَتَجَلَّی لَهُمْ سُبْحَانَهُ‌ فِی کِتَابِه ِمِنْ غَيْرِ أَنْ يَكُونُوا رَأَوْهُ»[8] تجلی خداوند در قرآن است؛ یعنی وقتی به قرآن نگاه می‌کنید تجلی ذات باری تعالی است که برای شما ظاهر شده و شما با مطالعه قرآن می‌توانید این تجلی پروردگار را ببینید. این معجزه باقیه باعث می‌شود که ایمان بیاورید و حجاب درونی که در انسان وجود دارد از بین برود و این قرآن برای کسانی که تدبر می‌کنند، هدایت است. ﴿إِنَّمَا المُؤمِنونَ الَّذينَ إِذا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَت قُلوبُهُم وَإِذا تُلِيَت عَلَيهِم آياتُهُ زادَتهُم إيمانًا﴾[9] هر روز که شما تفسیر می‌بینید و در قرآن تدبر می‌کنید، ایمان و تقوای شما بیشتر می‌شود.

عدم وجود اختلاف در قرآن:

﴿أَفَلاَ يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِندِ غَيْرِ اللّهِ لَوَجَدُواْ فِيهِ اخْتِلاَفًا كَثِيرًا﴾[10] یکی از نکات مهم این است که شما در قرآن اختلاف نمی‌بینید. هر کتابی را که ببینید در مواردی دارای اختلاف است، در جواهر می‌بینید که صاحب جواهر در موردی خلاف مبنای سابقش را بیان کرده است یا در کتاب مکاسب مرحوم شیخ انصاری و کتب دیگر چنین اختلافاتی وجود دارد ولی در قرآن این اختلافات وجود ندارد.