درس تفسیر استاد هادی عباسی‌خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی(سوره نساء)/سوره نساء آیه 1 /نمای کلی سوره نساء

﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ ۚ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا﴾[1]

1- بسم الله عصاره آیات الهی

در بیان کریمه بسم الله الرحمن الرحیم عرض ما این است که این آیه عصاره تمام آیات الهی است. نه تنها آیات قرآنی از این باب که رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله خاتَم و خاتِم هستند، خاتَم و خاتِم کلام نیز باید در وجود ایشان باشد. اگر قرآن نبود از عهدین هم خبری نبود. قرآن آنها را نگه داشته است. هرچه آیه در آنها است، در آیات الهی قرآن جمع شده است. بسم الله الرحمن الرحیم جامع کلمات الهی و ادیان الهی است. ما اسلام را از حضرت آدم علیه السلام می‌دانیم. تسلیم ادامه یافت تا اسلام اصطلاحی شد. اسلام اصطلاحی و لغوی وحدتی دارند. بسم الله الرحمن الرحیم صفوه آیات الهی است. سوره حمد صفوة القرآن است و بسم الله صفوه حمد است و تا جایی که حضرت امیر علیه السلام فرمودند: من نقطه تحت باء بسم الله هستم. تا اتحاد آیات تکوینی و تدوینی نشود، آیات الهی محقق نمی‌شود و این اتحاد در آیه بسم الله هست.

بسم الله الرحمن الرحیم مشترک معنوی است که در هر سوره‌ای معنای خاص خودش را دارد. لفظ واحد است ولی معنا متعدد است.

آیات بسم الله را جمعی می‌دانیم که بعدش تفصیل است. همه آیات گذشته در این بسم الله سوره بعدی جمع می‌شود. حد فاصل است و عنوان و گزیده سوره بعدی است. در هر جا که نشسته است معنای خاص خودش را دارد.

2- بسم الله در سوره نساء اجمال آیه 200 آل عمران

گزیده 486 آیه قرآن، آیه 200 سوره آل عمران است؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾. سوره بقره و آل عمران زهراوان هستند. سایه‌ای که پخش می‌شود و آفتاب را می‌گیرد، سایه عالم قیامت است. سبک زندگی اسلامی در آیه آخر سوره آل عمران است. از جامع‌ترین آیات الهی است. از غرر آیات قرآنی است. صبر فردی، صبر جمعی و بحث ارتباطات و به خصوص ارتباط با امام و بعد تقوا که فلاح می‌شود. بسم الله الرحمن الرحیم با اجمال سوره قبلی، صبر و مصابره و مرابطه و تقوا و فلاح است. برای همین در آیه اول سوره نساء می‌فرماید اتقوا ربکم. بسط همان است.

3- نمای کلی سوره نساء

سوره نساء بعد از سوره بقره به لحاظ حجم آیات طولانی‌ترین است. 176 آیه دارد. طولانی‌ترین تفسیر آیه بسم الله اول در سوره بقره است و بعد در سوره مبارکه نساء. خطاب آخر سوره آل عمران به یا ایها الذین آمنوا است ولی در سوره نساء یا ایها الناس دارد. ذکر عام بعد از خاص است. رمزی دارد.

با تقوای فردی و خانوادگی و سیاسی و حتی اقتصادی خداوند ما را دعوت به تقوا می‌کند.

سوره نساء دارای آیات اجتماعی، خانوادگی، ارث و آیات اعتقادی است.

الوهیت و رحمانیت و رحیمیت در آیه بسم الله است. اگر اسم را هم اسم بدانیم چهار اسم الهی است. بیان بسم الله در سوره نساء با دو اسم شریف دیگر است. یکی اسم شریف خالق و دیگری ربّ. تفسیر الاسماء بالأسماء که یک سیره حقیقی قرآن است. تفسیر بسم الله به اسم خالق و رب است. خالق علت فاعلی است و رب به علت فاعلی وصفی بر می‌گردد. در خالقیت بیان اولین سؤالی است که از هستی است و در ربوبیت بیان اوصاف کمالی بعد از آن است. خالقیت و فاطریت بیان جواب سؤال از هستی و کان تامه و هلیت بسیطه است.

تقوا متصف به خالقیت و ربوبیت است. اگر ما پرهیز داشتیم باید از علت تامه پرهیز کنیم و نسبت به کمالات توجه کنیم. بحث معرفت نفس هم در سوره نساء مطرح می‌شود.

4- وجه تسمیه سوره نساء

اینکه این سوره را نساء را نساء می‌گویند برای این است که 35-36 آیه اول این سوره راجع به مسائل خانواده و زن است. مقام معظم رهبری فرمودند: تفاوت ما با غرب این است که غرب زن دارد ولی خانواده ندارد ولی ما هم زن داریم و هم خانواده.

5- حقیقت تقوا

جالب این است که تقوا را قبلا تجزیه لغوی کردیم. از وقوی است. به سپری می‌گویند که رزمنده در جنگ‌های خیابانی که ضربه حریف مشخص نیست، می گویند و آن سپری که ادوار مختلف انسان را حفظ می‌کند تقوی است. شیاطین و هجوم آنها مختلف است. نور باید از تاریکی‌ها مراقبت کند. نفس هم نور است. ای کسانی که مواظبت شما از همه جوانب است، مواظبت خود را فراگیرتر کنید. پدر و مادر و استاد می‌گویند مواظب خودت باش. تقوا یعنی خدا جانشین خودش را توصیه به مواظبت کرده است. از توحید نظری بگیرید که باید ارتباط خود را با خدا حفظ کند تا توحید عملی که در همه کارها خدا را ببیند. آنی که به کار می آید، قرآن و توحید عملی است. اهل نظر اگر به اهل بصر شد و بصیرت آمد، کارایی دارد و گرنه تنها الفاظ است. اگر تفسیر بر جان ننشیند بردنی نیست و گذاشتنی است. این مغازه را کاسب می‌گذارد و عالِم هم قلم و دفتر را می‌گذارد. باید بر جان نشست و تبدیل به توحید فعلی شود که کارایی داشته باشد. آیه بسم الله الرحمن الرحیم در سوره نساء فرمانی می‌دهد که فراگیر است.

بعد از امر به ایمان، فراگیرترین امر در قرآن دستور به تقوا است. تقوا یعنی نهادینه کردن باورها در انگیزه و راه افتادن؛ نه فقط اندیشه.

6- حمد در قرآن بر اساس ربوبیت یا خالقیت

وقتی کارهای ما به نتیجه برسد سپاس‌گزاری می‌کنیم. حمد در قرآن یا بر اساس ربوبیت است یا خالقیت. 5 سوره با حمد آغاز می‌کند. حمد و انعام در این میان جملة واحدة نازل شده است. تمام کسانی که در جزئیت بسم الله شک دارند و ما معتقد به جزئیت هستیم، بدانند اگر کسی در نماز سوره‌ای خواند و بسم الله را گفت و بعد منصرف شد برای خواندن سوره‌ای دیگر همه می‌گویند باید بسم الله را اعاده کند. یعنی می‌توانیم بگوییم آیه شریفه با متعلقات حمد شامل علت فاعلی و علت غایی است. خالقیت علت فاعلی و ربوبیت علت غایی است. خالقیت جواب هلیت بسیطه و کان تامه است و ربوبیت بیان علت غایی و اوصاف کمالیه است. یکی آغاز و دیگری نتیجه است.

7- تقوا دارای مراتب است

تقوا مرتبه نیست که فرد برسد و تمام شود. تقوا مراتب است. یعنی خصوصیتی است که با اولین نقطه آفرینش آغاز می‌شود و تا انسان هست نیاز به مراقبت دارد. از همان اول خلقت و بسته شدن نطفه باید تقوا باشد تا برسد به ﴿هُدًى لِلْمُتَّقِينَ﴾.[2] تا آنجایی که خدا فرمود ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ﴾[3] و تا آنجا که فرمود ﴿اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ﴾.[4] تقوا تشکیک دارد. تشکیک عام و خاص نیست. بلکه تشکیک اخص است. برای هر کسی ظهور و بروز دارد تا مراحل بعدی. تقوای هر کسی به حسب خودش است. چون فعلیت و جان خود را نشان می‌دهد.

8- نتیجه‌گیری

بسم الله الرحمن الرحیم در سوره نساء چنین معنایی دارد؛ با تقوا در آیات گذشته تمام شد و با تقوا آغاز می‌شود. با خطاب ایمانی تمام شد و با خطاب مردمی آغاز شد. گسترده‌ترین خطاب قرآن است. با آیات خانواده شروع شد؛ چون تقوا از نفس آغاز می‌شود و اهل را می‌گیرد تا به جهان برسد. موج از یک نقطه شروع می‌شود و بعد تمام اطراف را می‌گیرد. تقوا مانند افتادن همان قطره در آب است. موج ایجاد می‌کند. این تقوا باید در نمازهای جمعه هم بیاید.